Παρασκευή 2 Σεπτεμβρίου 2011

Το τέλος;

«Κι οι ποιητές τι χρειάζονται σ’ έναν μικρόψυχο καιρό;» (Φρήντριχ Χαίλντερλιν)

Από τη Γέννηση της Αφροδίτης του Botticelli (1485-86)

Κείμενα για το επικείμενο τέλος του βιβλίου στη νέα ψηφιακή εποχή έχουν γραφτεί κι έχω διαβάσει πολλά. Μου προκαλούν πάντα την ίδια μελαγχολία, μιαν ήδη νοσταλγία για όσα πρόκειται να χαθούν –τις σιωπηλές περιπλανήσεις στους διαδρόμους των βιβλιοπωλείων, το διάβασμα μερικών τυχαίων αράδων απ’ το τέλος, το πρώτο άνοιγμα και τη μυρωδιά των ατσαλάκωτων σελίδων, τις στοίβες στο κομοδίνο και το ταίριασμα καθενός στη βιβλιοθήκη, την ανταλλαγή με φίλους και το χάρισμα στους αγαπημένους, τις σημειώσεις στο περιθώριο, το ξάφνιασμα από μια ετεροχρονισμένη αποκάλυψη, αναμνήσεις από ταξίδια κι εποχές κι άλλα τόσα…

Το τελευταίο, όμως, κείμενο, του βιβλιοκριτικού της Guardian, Ewan Morrison, που εκφωνήθηκε στο Διεθνές Φεστιβάλ Βιβλίου του Εδιμβούργου δεν μου ξύπνησε απλώς μελαγχολία, αλλά τρόμο. Κι αυτό γιατί δε μίλησε μόνο για το τέλος του βιβλίου με την παραδοσιακή του μορφή, αλλά και για το τέλος του επαγγέλματος του συγγραφέα. Αρκεί μόνο να αναλογιστεί κανείς πόσοι από τους κορυφαίους της παγκόσμιας λογοτεχνίας επαγγέλλονταν συγγραφείς: ο Ντοστογέβσκη, ο Ντίκενς, ο Σαίξπηρ, και από τους σύγχρονούς μας, ο Κούντερα, ο Ροθ και πολλοί άλλοι… «Είναι σαν να ρωτάμε αν ο Μιχαήλ Άγγελος θα είχε ζωγραφίσει την Καπέλα Σιστίνα χωρίς την οικονομική στήριξη του Πάπα Ιουλίου ΙΙ», υποδεικνύει ο Morrison. Και ξετυλίγοντας μια σειρά παραδειγμάτων, καταλήγει στο πώς η ψηφιοποίηση των βιβλίων θα οδηγήσει σε μαζικού τύπου παραγωγή, όπου το «περιεχόμενο», κι αυτό που ονομάζουμε σήμερα «πολιτισμός», θα είναι άνευ σημασίας, αφού το αληθινό προϊόν για τις μεγάλες εταιρίες – διαδικτυακούς παροχείς δεν θα είναι το βιβλίο, αλλά η διαφήμιση μέσω του βιβλίου, και κατ’ επέκταση, οι ίδιοι οι καταναλωτές, ιδανικά, δε, όταν παράγουν μόνοι τους πολιτισμό δωρεάν.

Για να γίνει κατανοητό το κείμενο και τα επιχειρήματα του συγγραφέα στην ολότητά τους, καλό είναι να διαβαστεί αυτούσιο.

Αυτό που, εν πάση περιπτώσει, θα ‘θελα να πω είναι πως δεν μπορώ να φανταστώ πώς θα ‘ταν η ζωή μου αν δεν είχα διαβάσει Ντοστογέβσκη ή Κούντερα. "Μια φυσιολογική ζωή θα ήταν", θα μπορούσε να μου πει κάποιος. Ναι, δεν λέω… Κι η άνοιξη θα συνεχίσει να έρχεται μια φορά το χρόνο, έστω κι αν «ξεμείναμε από χελιδόνια», όπως έγραφε τις προάλλες σ' ένα άρθρο του «Πολίτη». Μόνο που τι σόι άνοιξη θα ‘ναι αυτή, χωρίς τις τρελές, τις χαμηλές πτήσεις των χελιδονιών, χωρίς την ομορφιά; Τι σόι ζωή, χωρίς την τέχνη, χωρίς τα ερωτήματα που γεννά, τις απαντήσεις που χαρίζει, τις αλήθειες που χαράζει; Πόσο πιο επιβίωση να γίνει πια η ζωή;

Ξέρω, σε τέτοιους καιρούς σακάτικους που ζούμε, η τέχνη κι η ομορφιά θεωρούνται είδη πολυτελείας για ρομαντικούς, ονειροπόλους ή πρίγκιπες. Ίσως, όμως, να ‘ναι κι απ' τις μόνες αξίες  που μπορούν να κάνουν τούτους τους καιρούς λίγο λιγότερο δυσβάστακτους για όλους κι όλους μας λίγο λιγότερο μικρόψυχους. Γι αυτό ας μην τις δώσουμε τόσο εύκολα – αντισταθείτε, που θα 'λεγε κι ο ποιητής (στο μέσα κυρίως εαυτό που απελπίζεται κι εγκαταλείπει).


Υ.Γ. Μια απόπειρα απάντησης στο κείμενο της προηγούμενης ανάρτησής μου και στην απαισιοδοξία που μας πλάκωσε! 

Κι οι στίχοι του Χαίλντερλιν συμπληρωμένοι έχουν ως εξής:

"Στο μεταξύ πολλές φορές μου φαίνεται
πως είναι πιο καλά να κοιμηθείς
παρά να βρίσκεσαι έτσι χωρίς σύντροφο
και να επιμένεις τόσο.
Και τι να κάνεις μέσα στην αναμονή,
και τι να πεις;

Δεν ξέρω. Κι οι ποιητές τι χρειάζονται σ' έναν μικρόψυχο καιρό;

Οι Ποιητές [ωστόσο] σαν τους ιερείς του Βάκχου τους
σεβασμίους
χρεωστούν να φανερώνονται από Χώρα εις Χώραν,
εν μέσω των ιερών νυχτών."

16 σχόλια:

  1. Η Τέχνη δεν χάνεται γιατί είναι μέσα στα κύτταρα του ανθρώπου σε κάθε της μορφή. Μορφές αλλάζει και αυτή. Και όλες αυτές τις απόψεις τις απόλυτες, τις κοιτάζω με επιφύλαξη...Με πολύ επιφύλαξη όμως...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Αυτό που γνωρίσαμε ως βιβλίο ήταν το αποτέλεσμα μιας τεχνολογικής επανάστασης που "πήρε" την τέχνη της ανάγνωσης από τους λίγους και την έκανε προσιτή στις μάζες. Αυτό που θα γνωρίσουν οι μελλοντικές γενιές θα είναι το αποτέλεσμα μιας ακόμα τεχνολογικής επανάστασης που κάνει ήδη την "τέχνη της γραφής" όχι απλώς προσιτή, αλλά κτήμα των μαζών. Είναι λοιπόν πολύ πιθανόν το "επάγγελμα" του συγγραφέα να εκλείψει, αφού οι πάντες (θα;) είναι συγγραφείς.

    Θα μας λείψουν οι συγγραφείς και τα έργα τους; Χαζή ερώτηση αφού μας λείπουν ήδη. Όλες οι αναφορές μας σε Συγγραφείς (με κεφαλαίο) ανάγονται σε περασμένους αιώνες...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. Συμπληρωματικά: Όλοι οι, ας τους ονομάσουμε σπουδαίοι άντρες, που απέφυγαν τις ιδεολογικές παρωπίδες, προέβλεψαν έγκαιρα πως ο "εκδημοκρατισμός της τέχνης" θα επιφέρει κάποτε τον εκχυδαϊσμό της.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Το ίδιο νίωθω ότι συμβαίνει με τους μουσικούς/καλλιτέχνες, Θεοδωράκη, Χατζηδάκη, Καζαντζίδη,..εάν το τραγούδι δεν είναι πιασάρικο, και ο τραγουδιστής δεν έχει το πακέτο, αυτά το ταλέντα δεν θα το μάθουν ποτέ ότι γεννήθηκαν με το ταλέντο. Ούτε αυτοί αλλά ούτε και μεις. Αραγε θα πρέπει να ζήσουμε κρατώντας τα όλα αυτά σφικτά στην παλάμη μας?

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. Μελαγχόλησα από όσα διάβασα αλλά έχεις δίκαιο με την κατάληξη, ας αντισταθούμε όλοι στο μέσα κυρίως εαυτό που απελπίζεται κι εγκαταλείπει

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Συμφωνώ με τις ανησυχίες σου, κάτι μέσα μου όμως μου λέει ότι το βιβλίο και η λογοτεχνία θα επιβιώσει. Δύσκολα... ας μην το εγκαταλείψουμε όμως.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Και τι πειραζει αν η λογοτεχνία δεν ειναι μελανι σε χαρτί,αλλά ηλεκτρονικές συνάψεις;Τα γράμματα θα στέκονται πάντα το ένα δίπλα στο άλλο για να σχηματίζουν λέξεις.Και οι λέξεις προτάσεις,και οι προτάσεις,τη μαγεία της σκέψης.
    Γιατί,εν αρχη ην ο Λογος.Εις τους αιωνας.
    Ας γλιτώσουν και μερικα δενδρυλια.Πόσο πια να γινονται θυσία στην καθημερινη μας αφημεριδοποιηση και κουτσομπολιστικη περιοδικότητα; Υ.Γ.Αυτό το μαύρο ,πότε θα το βγάλεις;
    Ζωή

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. Κι εμένα δύσκολα με πείθουν οι απόλυτες θέσεις, kovovoltes. Κι ίσως υπό άλλες συνθήκες, να έβρισκα επιπόλαιη την πρόβλεψη του Morrison ότι σε 25 χρόνια δεν θα υπάρχουν βιβλία. Όμως, τα επιχειρήματα στα οποία στηρίζει τη σκέψη του είναι εκεί, είναι λογικά και θέτουν ένα βάσιμο προβληματισμό. Κι ίσως ακόμη κι η τέχνη να μην είναι τόσο αυτονόητη αξία, όσο μοιάζει. Όπως κι όλα που σήμερα μοιάζουν δεδομένα - ο κόσμος τρέχει με ταχύτητες που δεν υπήρξαν ξανά κι η ουσία των προγμάτων, οι προτεραιότητες των ανθρώπων, οι ανάγκες κι οι έγνοιες τους μπορεί αύριο να 'ναι κάτι που ποτέ δεν φανταστήκαμε. Κι ίσως να μην υπάρχει πια χώρος για ομορφιά, κι ό,τι ως τώρα μάθαμε να την συνιστά...

    Ήδη η λογοτεχνία, ΔemΩΝ, είναι εγκλωβισμένη σε κυκλώματα - εκδοτών, κριτικών, δημοσίων σχέσεων, ευπωλήτων, δοκιμασμένων συνταγών κλπ. Γι αυτό μας λείπουν οι Συγγραφείς. Όσο για τον εκδημοκρατισμό της, έτσι δεν συνέβηκε με όλα; Μέσα από το φεμινισμό χάθηκε η γυναίκα κι από το ελεύθερο σεξ ο έρωτας και από τα ανθρώπινα δικαιώματα καταλήξαμε στους ανθρωπιστικούς πολέμους κι απ' τον κόσμο χωρίς σύνορα στην παγκοσμιοποίηση... Καταλαβαίνεις τι θέλω να πω...

    Το ζήτημα, Νατάσα μου, δεν είναι, νομίζω, να κρατάμε τις παλάμες αυτά που φύγαν. Τα χέρια μας τα χρειαζόμαστε για να φτιάξουμε το μέλλον. Φτάνει να χουμε τη δύναμη, το πείσμα και την ευκαιρία να το φτιάξουμε ισάξιο ή και καλύτερο. Και γι αυτό χρειάζεται να γνωρίζουμε και να ξέρουμε να εκτιμούμε τα όσα σπουδαία έχουν υπάρξει.

    Η απελπισία είναι του διαβόλου, λέει ένας ιερέας που τη σοφία του εκτιμώ βαθιά, Πατίνιο. Γιατί όταν απελπίζεσαι παραδίδεσαι κι έτσι ο διάβολος έχει εκπληρώσει το σκοπό του. Ας μην απελπιζόμαστε, λοιπόν, γενικά...

    Μάλλον θα επιβιώσει, αλλά όπως το λες, Σκουλουκούιν, δύσκολα...

    Πειράζει, Ζωή μου, στο ότι δεν θα είναι πια λογοτεχνία, αλλά λέξεις βαλμένες στη γραμμή, με την ταχύτητα και την ευκολία του internet. Η τέχνη είναι κάτι ιερό - θέλει απομόνωση και αφοσίωση και παιδεμό. Να δοκιμάζεις το στίχο δεκεννέα φορές σαν τον Σολωμό ή να φτιάχνεις τον κόσμο του βιβλίου σου - τους ανθρώπους, τα μέρη, τις διαδρομές - πριν κάτσεις να γράψεις το βιβλίο σου, όπως έκανε ο Ντοστογέβσκη, να δουλεύεις τις μορφές μία μία σου πριν να συνθέσεις την Guernica σαν τον Πικάσσο, να κάθεσαι ώρες στο σκοτάδι για να συλλάβεις τα χρώματα της νύχτας σαν τον αγαπημένο μου Van Gogh...
    Υ.Γ. Προσεχώς!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Υπέροχο, βαθυστόχαστο κείμενο Νάσια που θέτει, όπως όλα σου τα κείμενα, καίρια ερωτήματα. Άραγε τι χρειάζονται οι ποιητές σ΄ενα τόσο μικρόψυχο κόσμο, σε μια εποχή πνευματικής ερήμωσης όπου τα θολά έχουν κάθε λόγο να μείνουν θολά ή να γίνουν θολότερα; Ποιό το όφελος καταφυγής στην ποιητική δημιουργία σε καιρούς που η ποίηση χρησιμοποιείται, δυστυχώς, για ότι η ποίηση δεν είναι;
    Ωστόσο, απέναντι, στη λογική μιας δυσοίωνης νομοτέλειας και μιας αιδήμονος σιωπής δύσκολα μπορώ να αποφύγω το γλίστρημα στον πειρασμό του αυτοαντίλογου και τη γοητεία των εννοιολογικών σκοπέλων και των σιβυλλικών νοημάτων της ποίησης. Δεν ξέρω, αλλά βρίσκω πολύ καίριο τον ορισμό του Αναγνωστάκη για την ποίηση… ”ο καλύτερος τοίχος να κρύψουμε το πρόσωπο μας..”.
    Έχω την αίσθηση, ότι η υπόθεση της ποίησης θα συνεχίζει πάντα το μοναχικό της δρόμο κατά τη φύση μιας τέχνης που βρίσκεται σε ασυμμετρία και ετερογένεια προς κάθε δεδομένη και συμβατική εκδοχή ενός κόσμου την οποία αναψηλαφεί και αρνείται. Η αληθινή ποίηση, προκλητικά παραθεωρημένη, θα στέκεται πάντα πάνω από τις ποικίλες ματαιώσεις, τις οπισθοχωρήσεις, τις συμβάσεις, για να μιλήσει ελπιδοφόρα, παρηγορητικά, εμπιστευτικά, αν όχι συνωμοτικά. Και επειδή η ποίηση ουδέποτε προυποθέτει ανεφέλωτη ψυχική διαδρομή, θα είναι εκεί για να πονάει και να πεθαίνει με αξεδίψαστη κάθε συγγνωστή ανθρώπινη ματαιοδοξία, κουβαλώντας εκείνα τα ναυαγισμένα ανεπίδοτα μπουκάλια που προορίζονται για επηρμένου ναυαγούς.
    Σε τέτοιους μικρόψυχους καιρούς, δοκιμάζουμε όλοι τη στυφή γεύση του αναχωρητισμού, της ματαίωσης και της απώλειας. Και ο ποιητής εκεί. Να επιμένει ότι κανένας στίχος σήμερα δεν ανατρέπει καθεστώτα. Αλλά και να υπονοεί ότι η καθημερινότητα μας μπορεί να μετατραπεί, φευ, σε εδραίο καθεστώς. Είναι γι αυτό που είναι απαραίτητη η ποίηση: Αν δεν κινητοποιεί τις μάζες και δεν ανατρέπει καθεστώτα, τουλάχιστον μας ξεμουδιάζει, μας ξεβολεύει και μας φυγαδεύει από το νυσταλέο εφησυχασμό προς την άγρυπνη ελπίδα και τη δροσερή αβεβαιότητα.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  10. @kovo voltes

    ρε πουρεκκούι εν συζητούμε τι έχει ο καθένας μέσα του. Αν δεν θωρείς τη τέχνη να χάνεται, πρέπει να είσαι μικροβιολόγος..

    @ Δέμων

    άκου ρε φιλε, να σου πω. Τη λογοτεχνία που εθαυμάσαμε (ξέρεις εσύ) την έκαμε πραγματικότητα (χρονικά και υποστατικα) το βιβλίο. Οι πολλές σελίδες η μια μετά την άλλη. Τες ιστορίες του ομήρου που ο κάθε αθκιασερός άλλασεν τες να περάσει η ώρα η ανθρωπότητα τις γνώρισε και μελετησε μόνο μέσα από το βιβλίο.


    @everyone η τεχνολογία απάλειψε και την ανάγκη για κερί.. ε, κάτσετε πας τες λάμπες που αντέχουν χρόνια πολλά και είναι και χαμηλής κατανάλωσης. Ορτύκια.

    @gutenberg

    Το βιβλίο.. παλιό με σημειώσεις του θείου όταν ήταν φοιτητής, με κιτρινιασμένο το περίγραμμα των σελίδων, τσαλακωμένο στις αγαπημένες σκηνές.. καινούργιο, μυρίζει τυπογραφείο και πρωτα τα δικά σου μάτια να απορροφούν το μελάνι να χρωματίσουν μιαν άλλη ζωή.. που μοιράζονται οι ήρωες μαζί σου..ξεχασμένο σε ένα συρτάρι στο εξοχικό, ξοβαμμένο από τη θάλασσα ή σκονισμένο στη βιβλιοθήκη..

    Πόσες χαρές μου χάρισες που δεν έζησα ποτέ, πως με έκανες φίλο με τις μεγαλύτερες ιδιοφυιές του αιώνα..εμένα το ταπεινό χωριατόπαιδο.. Αγαπημένα μου βιβλία αν σας αφεθώ θα χάσω την άλλη τη ζωή την άχρηστη.. Αν είσασταν ανθρώποι θα είμασταν φίλοι από παιδιά ως τα βαθεία γεράματα. Σας αφήνω για λίγο να ζήσω αυτά που διαφημίζουν στην tv. Αλλιώς θα μείνω μόνος για πάντα, με τα βιβλία μου.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  11. Ας μου επιτραπούν, ως απάντηση στα δυο τελευταία σχόλια, μερικοί στίχοι του Παντελή Μπουκάλα:

    "Κανένα ποίημα ποτέ του δεν υψώθηκε
    και δεν θα υψωθεί
    όσο χελιδονάκι ταπεινό χωμάτινο
    που απ' το πολύ το μαυρό του
    ολολευκαίνεται

    Κανένα

    Γι αυτό και συνεχίζουμε να γράφουμε"

    (απόσπασμα από το ποίημα Ανέφικτο, στην ποιητική συλλογή Ρήματα)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  12. Ετσι φαντάζομαι καταριόντουσαν οι καλλιγράφοι,τις γραφομηχανές,τιs οποιες εμεις νοσταλγουμε σήμερα.το χαρτι ειναι το μέσο και οχι η ουσία.Σκεψου πόσος κόσμος θα σε διαβαζε εαν περιμενες όλα αυτα τα κείμενά σου να εκδοθούν με την πεπατημένη.
    Ζωή

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  13. Μάριος Χριστοδουλίδης7 Σεπτεμβρίου 2011 στις 8:40 π.μ.

    @ Ζωή

    Εδώ μιλούμε για το βιβλίο και όχι την ιστορία της τεχνολογίας. Ούτε για ουσία όύτε για μπλόγκς.

    Πώς να αντισταθείς και πως να διατηρήσεις το καλό άμα σε έμαθαν να αποδέχεσαι το νέο και να αποπροσανατολίζεσαι από ένα θέμα.. (όχι εσύ προσωπικά).

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  14. Συμφωνούμε, Ζωή... τη μελαγχολία μου για την απώλεια του βιβλίου μπορώ να την αποδεχτώ μέσα στην πορεία της εξέλιξης. Η απορρέουσα απώλεια των συγγραφέων είναι που με τρομάζει. Γιατί, πιστεύω πως η λογοτεχνία σημαίνει πολλά περισσότερα από απλό μοίρασμα των σκέψεων κάποιου, έστω κι αν αυτός γράφει σχετικά καλά.

    Εύστοχο το περί αποπροσανατολισμού, Μάριε. Ισχύει, γενικότερα...

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  15. Νασια χαιρετώ,

    νομιζω πως μπορούμε να δούμε και μισογεμάτο το ζήτημα του βιβλίου. αυτά που έχουν ήδη γραφτεί δε μας φτανει μια ζωή ακόμα κι αν διαβάζουμε σε εικοστετράωρη βάση να τα διαβάσουμε.

    μήπως όλους αυτούς τους αιώνες η ζωή ήταν φιλική στο διάβασμα; δεν ήταν. όμως η σκέψη ήταν πάντα "φιλική" προς τη ζωή και κανένα διαδίκτυο δεν μπορεί να αναστείλει αυτή τη διαδικασία.

    ίσως και να είναι βοηθητικό το διαδίκτυο. πολλές φορές είναι αρτιότερο από ένα κανονικό βιβλιοπωλείο.

    το μεγάλο πρόβλημα είναι το οικονομικό. οι εκδοτικοί οίκοι κλείνουν ο ένας μετά τον άλλο και οι μεταφράσεις έχουν επίσης κοπεί επ΄αόριστον.

    δεν είναι πως δεν υπάρχουν παλιοί και νέοι συγγραφείς. είναι πως θεωρούνται "βάρος" πια για άλλους άσχετους με τη συγγραφή λόγους.

    μην απελπίζεσαι...όλα κι αν πεθάνουν, η σκέψη είναι αυτή που θα ξεψυχίσει τελευταία.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  16. Κι εγώ σε χαιρετώ, Disdaimona, καιρό είχαμε να τα πούμε.

    Ναι, δεν έχεις κι άδικο... Κι αυτό το "η σκέψη ήταν πάντα φιλική προς τη ζωή", υπέροχο. Μακάρι!

    ΑπάντησηΔιαγραφή